Nieuws | johnvanderhorst

Artikel Volkskrant 18-3-2024

https://www.volkskrant.nl/es-b5ed0c40/

Opinie: Wie van de wereld écht een betere plek wil maken, neemt juist afstand van het dier in zichzelf

De nalatenschap van apenonderzoeker Frans de Waal is groot, maar zijn visie op de moraliteit van mens en dier is beperkt, betoogt filosoof John van der Horst. Moraliteit gaat namelijk niet zo zeer over onze lichamelijke intenties, maar over onze geestelijke intenties.

John van der Horst 18 maart 2024, 12:37

Niets menselijks is vreemd aan dieren, vond de onlangs in Atlanta overleden bioloog en primatoloog Frans de Waal. Tal van voorbeelden somt hij op in zijn boeken: van dolfijnen die reddingzwemmen en lampongapen die vrede stichten tot honden met gewetensbezwaren en resusaapjes die uit solidariteit in hongerstaking gaan. Uit veel van zijn observaties komt naar voren dat dieren allerminst immuun blijken te zijn voor de noden van een ander. Zijn boodschap was: dat wat wij typisch menselijk moreel gedrag noemen, was al lang voor de komst van de mens in de natuur aanwezig. Het klopt dus dat de meeste mensen deugen, maar alleen omdat dit voor alle hoger ontwikkelde dieren geldt.

Als een der eersten liet hij daarmee zien dat er een stevige, in de natuur verankerde basis is om samen te werken en elkaar te helpen als dat nodig is. Met deze basis wordt de mensheid de capaciteit in de schoot geworpen om een leefbare wereld voor mens en dier te behouden of te creëren. Het biedt ook een noodzakelijk tegenwicht voor een aantal van onze al net zo biologisch geachte ondeugden, zoals machtswellust, xenofobie en hebzucht. Deze positievere kijk op de menselijke natuur kan al met al een realistisch perspectief bieden voor een door zelfbelang aangedreven economie en een door macht aangedreven politiek, mits we ons meer bewust worden van die oeroude morele waarden die in ons binnenste sluimeren. Een alternatief dat bovendien elke vorm van relativisme overstijgt, omdat deze waarden universeel zijn voor alle mensen, waar ook ter wereld.

Natuurlijke emoties

Toch zijn er twee aspecten binnen deze biologische kijk op moraal die indruisen tegen een meer gangbare intuïtie over moraal en ethiek. De eerste is dat de moraal bij De Waal grotendeels wordt losgekoppeld van de ratio. Moraliteit was voor hem puur een kwestie van natuurlijke emoties, waarbij onbewuste processen altijd bepalend zijn voor onze ‘bewuste’ keuzes. Bekende ethische theorieën zoals die van de filosofen Immanuel Kant of Jeremy Bentham, waarin op beredeneerde wijze wordt aangegeven of een handeling goed of slecht is, corresponderen voor De Waal op geen enkele wijze met onze werkelijke moraal.

Uitgaan van zuivere rede bij het nemen van morele besluiten noemt hij in De Bonobo en de tien geboden dan ook zuivere fictie. Als bewijs haalt hij een Israëlisch onderzoek aan waarin rechters na een copieuze lunch beduidend lagere straffen uitdelen dan voor de lunch, waaruit zou blijken hoezeer morele besluiten zijn verknoopt met onbewuste waarden en emoties. Dat mag zo zijn, maar dat een rechter milder is gestemd met een volle maag dan met een lege, heeft juist bar weinig met moraliteit te maken. Integendeel: een rechter is helemaal niet in staat een moreel juist oordeel te vellen als hij zich vooral laat leiden door onderbuikgevoelens.

Schuld dragen

Een andere is dat de mens volgens De Waal in moreel opzicht niet veel verschilt van de dieren. In de Middeleeuwen, en ook later nog, konden dieren worden veroordeeld als zij naar het oordeel van de rechtbank iets hadden gedaan wat indruiste tegen de reden waarom God dieren had geschapen, namelijk het dienen van de mens. Inmiddels vinden we het absurd om dieren voor hun driftmatige gedrag naar de rechtbank te slepen. Maar als mensen in hoofdzaak vanuit diezelfde impulsen handelen, waarom wordt het spreken van recht bij mensen dan niet evenzeer als een schertsvertoning gezien? Dat is omdat moraal, recht en goedheid te maken hebben met ons vermogen om bewust te kunnen ingaan tegen onze schadelijke neigingen, en bovendien met ons vermogen om schuld te dragen als we die schadelijke neigingen onverhoeds onvoldoende onder controle hebben gehad.

En hoewel ook dieren elkaar kunnen corrigeren bij ‘slecht’ of ongepast gedrag, en er met enig inbeeldingsvermogen zelfs zoiets als schuldbewustheid bij honden en apen kan worden waargenomen, heeft het toepassen van morele principes bij de mens een fundamenteel andere wending genomen. Moraliteit gaat namelijk niet zo zeer over onze lichamelijke intenties, maar over onze geestelijke intenties.

Van Frans de Waal hebben we geleerd dat mens en dier van nature goed kunnen zijn. Voor dit inzicht, dat indruist tegen een hardnekkig en wijdverbreid negatief mens- en wereldbeeld, mogen we hem zeer erkentelijk zijn. Maar om van de wereld écht een betere plek te maken is daarnaast ook heel veel nuchter denkwerk nodig. En vaak genoeg moeten we daarbij juist afstand nemen van het dier in onszelf.

Wilt u reageren? Stuur dan een opiniebijdrage (max 700 woorden) naar opinie@volkskrant.nl of een brief (maximaal 200 woorden) naar brieven@volkskrant.nl

Expositie Sint Maartenskliniek 2 maart tot en met 25 mei 2024